สทฺธา สาธุ ปติฏฺฐิตาติ หตฺถาฬวกจิตฺตคหปติอาทีนํ วิย มคฺเคน อาคตา ปติฏฺฐิตสทฺธา นาม สาธุฯ ปญฺญา นรานํ รตนนฺติ เอตฺถ จิตฺตีกตฏฺฐาทีหิ รตนํ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยทิ จิตฺตีกตนฺติ รตนํ, นนุ ภควา จิตฺตีกโต ปุริสสีโห, เย จ โลเก จิตฺตีกตา, เตสํ จิตฺตีกโต ภควาฯ ยทิ รติกรนฺติ รตนํ, นนุ ภควา รติกโร ปุริสสีโห, ตสฺส วจเนน จรนฺตา ฌานรติสุเขน อภิรมนฺติฯ ยทิ อตุลฺยนฺติ รตนํ, นนุ ภควา อตุโล ปุริสสีโหฯ น หิ สกฺกา ตุเลตุํ คุเณหิ คุณปารมิํ คโตฯ ยทิ ทุลฺลภนฺติ รตนํ, นนุ ภควา ทุลฺลโภ ปุริสสีโหฯ ยทิ อโนมสตฺตปริโภคนฺติ รตนํ, นนุ ภควา อโนโม สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนนา’’ติฯ

อิธ ปน ทุลฺลภปาตุภาวฏฺเฐน ปญฺญา ‘‘รตน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุญฺญนฺติ ปุญฺญเจตนา, สา หิ อรูปตฺตา ปริหริตุํ น สกฺกาติฯ ปฐมํฯ

2. อชรสาสุตฺตวณฺณนา

[52] ทุติเย อชรสาติ อชีรเณน, อวิปตฺติยาติ อตฺโถฯ สีลญฺหิ อวิปนฺนเมว สาธุ โหติ, วิปนฺนสีลํ อาจริยุปชฺฌายาทโยปิ น สงฺคณฺหนฺติ, คตคตฏฺฐาเน นิทฺธมิตพฺโพว โหตีติฯ ทุติยํฯ

3. มิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[53] ตติเย สตฺโถติ สทฺธิํจโร, ชงฺฆสตฺโถ วา สกฏสตฺโถ วาฯ มิตฺตนฺติ โรเค อุปฺปนฺเน ปาฏงฺกิยา วา อญฺเญน วา ยาเนน หริตฺวา เขมนฺตสมฺปาปเนน มิตฺตํฯ สเก ฆเรติ อตฺตโน เคเห ฯ ตถารูเป โรเค ชาเต ปุตฺตภริยาทโย ชิคุจฺฉนฺติ, มาตา ปน อสุจิมฺปิ จนฺทนํ วิย มญฺญติฯ ตสฺมา สา สเก ฆเร มิตฺตํฯ สหาโย อตฺถชาตสฺสาติ อุปฺปนฺนกิจฺจสฺส โย ตํ กิจฺจํ วหติ นิตฺถรติ, โส กิจฺเจสุ สห อยนภาเวน สหาโย มิตฺตํ, สุราปานาทิสหายา ปน น มิตฺตาฯ สมฺปรายิกนฺติ สมฺปรายหิตํฯ ตติยํฯ

4. วตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[54] จตุตฺเถ ปุตฺตา วตฺถูติ มหลฺลกกาเล ปฏิชคฺคนฏฺเฐน ปุตฺตา ปติฏฺฐาฯ ปรโมติ อญฺเญสํ อกเถตพฺพสฺสปิ คุยฺหสฺส กเถตพฺพยุตฺตตาย ภริยา ปรโม สขา นามฯ จตุตฺถํฯ

5-7. ปฐมชนสุตฺตาทิวณฺณนา

[55] ปญฺจเม วิธาวตีติ ปรสมุทฺทาทิคมนวเสน อิโต จิโต จ วิธาวติฯ ปญฺจมํฯ

[56] ฉฏฺเฐ ทุกฺขาติ วฏฺฏทุกฺขโตฯ ฉฏฺฐํฯ

[57] สตฺตเม ปรายณนฺติ นิปฺผตฺติ อวสฺสโยฯ สตฺตมํฯ

8. อุปฺปถสุตฺตวณฺณนา

[58] อฏฺฐเม ราโค อุปฺปโถติ สุคติญฺจ นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺตสฺส อมคฺโคฯ รตฺตินฺทิวกฺขโยติ รตฺติทิเวหิ, รตฺติทิเวสุ วา ขียติฯ อิตฺถี มลนฺติ เสสํ พาหิรมลํ ภสฺมขาราทีหิ โธวิตฺวา สกฺกา โสเธตุํ, มาตุคามมเลน ทุฏฺโฐ ปน น สกฺกา สุทฺโธ นาม กาตุนฺติ อิตฺถี ‘‘มล’’นฺติ วุตฺตาฯ เอตฺถาติ เอตฺถ อิตฺถิยํ ปชา สชฺชติฯ ตโปติ อินฺทฺริยสํวรธุตงฺคคุณวีริยทุกฺกรการิกานํ นามํ, อิธ ปน ฐเปตฺวา ทุกฺกรการิกํ สพฺพาปิ กิเลสสนฺตาปิกา ปฏิปทา วฏฺฏติฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ทุติยสุตฺตวณฺณนา

[59] นวเม กิสฺส จาภิรโตติ กิสฺมิํ อภิรโตฯ ทุติยาติ สุคติญฺเจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺตสฺส ทุติยิกาฯ ปญฺญา เจนํ ปสาสตีติ ปญฺญา เอตํ ปุริสํ ‘‘อิทํ กโรหิ, อิทํ มากรี’’ติ อนุสาสติฯ นวมํฯ

10. กวิสุตฺตวณฺณนา

[60] ทสเม ฉนฺโท นิทานนฺติ คายตฺติอาทิโก ฉนฺโท คาถานํ นิทานํฯ ปุพฺพปฏฺฐาปนคาถา อารภนฺโต หิ ‘‘กตรจฺฉนฺเทน โหตู’’ติ อารภติ ฯ วิยญฺชนนฺติ ชนนํฯ อกฺขรํ หิ ปทํ ชเนติ, ปทํ คาถํ ชเนติ, คาถา อตฺถํ ปกาเสตีติฯ นามสนฺนิสฺสิตาติ สมุทฺทาทิปณฺณตฺตินิสฺสิตาฯ คาถา อารภนฺโต หิ สมุทฺทํ วา ปถวิํ วา ยํ กิญฺจิ นามํ นิสฺสยิตฺวาว อารภติฯ อาสโยติ ปติฏฺฐาฯ กวิโต หิ คาถา ปวตฺตนฺติฯ โส ตาสํ ปติฏฺฐา โหตีติฯ ทสมํฯ

ชราวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. อทฺธวคฺโค

1. นามสุตฺตวณฺณนา

[61] อทฺธวคฺคสฺส ปฐเม นามํ สพฺพํ อทฺธภวีติ นามํ สพฺพํ อภิภวติ อนุปตติฯ โอปปาติเกน วา หิ กิตฺติเมน วา นาเมน มุตฺโต สตฺโต วา สงฺขาโร วา นตฺถิฯ ยสฺสปิ หิ รุกฺขสฺส วา ปาสาณสฺส วา ‘‘อิทํ นาม นาม’’นฺติ น ชานนฺติ, อนามโกตฺเวว ตสฺส นามํ โหติฯ ปฐมํฯ

2-3. จิตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[62] ทุติเย สพฺเพว วสมนฺวคูติ เย จิตฺตสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, เตสํเยว อนวเสสปริยาทานเมตํฯ ทุติยํฯ

[63] ตติเยปิ เอเสว นโยฯ ตติยํฯ

4-5. สํโยชนสุตฺตาทิวณฺณนา

[64] จตุตฺเถ กิํ สุ สํโยชโนติ กิํ สํโยชโน กิํ พนฺธโน? วิจารณนฺติ วิจรณา ปาทานิฯ พหุวจเน เอกวจนํ กตํฯ วิตกฺกสฺส วิจารณนฺติ วิตกฺโก ตสฺส ปาทาฯ จตุตฺถํฯ

[65] ปญฺจเมปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจมํฯ

6. อตฺตหตสุตฺตวณฺณนา

[66] ฉฏฺเฐ เกนสฺสุพฺภาหโตติ เกน อพฺภาหโตฯ สุ-กาโร นิปาตมตฺตํฯ อิจฺฉาธูปายิโตติ อิจฺฉาย อาทิตฺโตฯ ฉฏฺฐํฯ